Caspar de Robles: dijkenbouwer of moordenaar?

Hebben jullie ‘m wel eens zien staan bovenop de zeedijk in Harlingen? Dat enorme beeld met die twee hoofden? En heb je je ook wel eens afgevraagd: wie is toch die man op die dijk? Wij weten het inmiddels wel. Het is een eerbetoon aan Caspar de Robles. Hij staat bekend als dijkenbouwer, maar blijkt ook een moordenaar…

Dijkenbouwer of moordenaar?

Op een informatiebord staat dat het beeld is neergezet uit dankbaarheid. Want de ‘daadkrachtige aanpak van het dijkherstel na de Allerheiligenvloed’ zou van kolonel Caspar de Robles de beroemdste dijkenbouwer van Friesland hebben gemaakt. Er past nooit veel tekst op zo’n bord. Het moet dus altijd kort. Maar dit is wel erg kort. Wat er ook niet op staat is dat Caspar de Robles niet alleen dijkenbouwer was, maar ook een moordenaar. Hij was verantwoordelijk voor de moord op de halve bevolking van Dokkum.

Caspar de Robles wordt in 1527 geboren, als zoon van een Spaanse ridder die in Portugal is gaan wonen. Aangenomen wordt dat zijn moeder de voedster is van Philips II, de zoon van keizer Karel V. Waarschijnlijk is dat de reden dat Caspar hoog scoort in de Spaanse hierarchie. Aan het begin van de Tachtigjarige Oorlog, tussen 1573 en 1576, is De Robles stadhouder van Groningen, Friesland en Drenthe.

Beetje vreemd

Daarover later meer. Want dit verhaal begint niet in Harlingen, maar op het Prinses Margrietkanaal. Daar blijken Pieter en ik al eerder ‘kennis’ te hebben gemaakt met de kolonel. Dat is als we tijdens een van onze eerste lange tochten over de Lauwers naar Gerkesklooster varen en zo het kanaal op. Op de waterkaart zie ik dat dit stukje water behalve ‘Prinses Margriet’ ook ‘Kolonelsdiep’ heet. Dat vind ik een beetje vreemd. We hebben in Nederland toch geen traditie om militaire rangen aan infrastructurele projecten te hangen?

Kolossaal monument

Kolonelsdiep. De naam blijft even hangen maar zakt daarna diep weg in mijn geheugen. Hij blijft daar lange tijd sluimeren en wordt pas weer wakker als we in Harlingen aanmeren. Daar staat op de Westerzeedijk dat kolossale monument, niet te missen zo groot. Een stijf gebeeldhouwd lichaam met twee hoofden. Op z’n voet komen we de naam van onze kolonel weer tegen. Hoog tijd om het verhaal van Caspar de Robles te ontrafelen!

Lees ook: Aanleggen in Harlingen

   

Allerheiligenvloed

We gaan terug naar de tijd dat Spanje heerst over de Lage Landen. Prins Willem van Oranje voert eerst vanuit Duitsland, later vanuit Delft het verzet aan tegen de Spaanse koning Philips II. Het is een roerige tijd. En alsof dat nog niet genoeg is worden de kusten van de zeeprovincies geteisterd door de ene stormvloed na de andere. Die van 1570 is de ergste. Tijdens een urenlange storm beuken de golven van de Allerheiligenvloed de dijken kapot. In Friesland en Groningen verdrinken zo’n drieduizend mensen.

Scheve ogen

De zeedijk tussen Makkum en Het Bildt is zwaar getroffen. Twee groepen bewoners moeten hun portemonnee trekken bij schade, de buitendijkers en de binnendijkers. De buitendijkers wonen in het gebied dat bij een dijkdoorbraak meteen onderloopt, de binnendijkers houden hun voeten wat langer droog. Buitendijkers moeten daarom drie keer zoveel betalen. Dat levert natuurlijk scheve ogen op – zachtjes uitgedrukt.

Eigen helft

Uiteindelijk – na jarenlange ruzies met elkaar én met de overheid – krijgen de buiten- en de binnendijkers een eigen helft in onderhoud. Om dat te vieren wordt in 1576 midden op die dijk in Harlingen een kolossale grenspaal neergezet, naar verluidt geïnspireerd door de Romeinse goden Terminus en Janus. De eerste staat voor ‘grens’ en de tweede voor het ‘begin en het eind’. Janus wordt altijd afgebeeld met twee hoofden, vandaar dat er een dubbele kop bovenop die paal prijkt.

Dijkenbouwer Caspar de Robles

Tot zover nog geen link met De Robles. Die zie je pas als je een stukje naar beneden kijkt. Want op de voet van het beeld hebben de Spaansgezinde initiatiefnemers de woorden laten schrijven die nu nog steeds zorgen voor een hoop verwarring. Op de steen staat dat het beeld is neergezet als dank aan kolonel Caspar de Robles vanwege zijn werk aan de dijk. Het lijkt uit de lucht te vallen. Waarom vinden ze het belangrijk Caspar de Robles te noemen?

Stenen Man

Dat is nog steeds een raadsel. De meest waarschijnlijke verklaring is dat de initiatiefnemers in een goed blaadje bij de Spanjaarden willen komen met het ophemelen van stadhouder De Robles. En dat lukt. Want hoewel de officiële naam van het beeld Terminus is, maakt de volksmond er Stenen Man van. En zoals dat vaker gaat, de grenspaal wordt in de hoofden van het volk al snel een praalbeeld ter ere van Caspar de Robles.

Voor wie wil weten wat er precies op de voet van de grenspaal staat, hier kun je de hele tekst lezen.

Heldenverering

In de eeuwen na de plaatsing van de grenspaal op de Harlinger zeedijk ontstaat een mythe rond De Robles die uitmondt in een soort heldenverering. Er worden dijken naar hem vernoemd, straten, een jaarlijkse zeezwemtocht, een scoutinggroep en niet te vergeten dat stukje kanaal tussen Briltil en het Bergumermeer. Een heleboel eer voor een man die niet eens in de buurt zou zijn geweest tijdens het herstel van de dijk.

De grootste verdienste van Caspar de Robles zou zijn dat hij het herstelwerk zo goed georganiseerd had dat de dijk in drie maanden klaar was. Hij zou zelfs een galg op de dijk hebben neergezet om werkweigeraars te straffen. Tegenwoordig wordt het hele verhaal hoogst onwaarschijnlijk geacht. Zie daarvoor ‘Een nieuwe kijk op Caspars dijk’ – Kees Draaisma.

Watergeuzen

Want hoewel hij dus wel de naam krijgt als Frieslands beroemdste dijkenbouwer, is Caspar de Robles meestal ver weg als de boeren ploeterend met kruiwagen en schop de dijk op hoogte brengen. De watergeuzen, die vechten aan de kant van prins Willem van Oranje, spoken rond op de Zuiderzee en het kost de stadhouder vrijwel al z’n tijd om die uit Friesland en Groningen te weren.

Ter land houden de opstandelingen hem ook behoorlijk bezig. Vooral als Den Briel door de watergeuzen wordt veroverd op Spanje. De aanhangers van prins Willem worden overmoedig en De Robles moet alles op alles zetten op de noordelijke steden in Spaanse handen te houden. Waaronder Dokkum.

Rovende soldaten

Want Dokkum ligt strategisch tussen Leeuwarden en Groningen én is bovendien een havenstad, reden genoeg voor stadhouder De Robles om er uit voorzorg een paar honderd soldaten te legeren. Die soldaten krijgen niet betaald en moeten hun kostje dus bij elkaar roven. Geen wonder dat ze in Dokkum niet bepaald dol zijn op de huurlingen. Als Den Briel door de watergeuzen is veroverd, zien ook de geuzen en prinsgezinde burgers in het Noorden hun kans schoon en bezetten Dokkum. Dat loopt niet goed af.

Lees ook: Aanleggen in Dokkum

Lees ook: Vaarroute rondje Noord-Friesland

Moordenaar Caspar de Robles

Een groot deel van de bevolking kiest de kant van de aanhangers van prins Willem. De Spaanse soldaten worden uit ramen en vanaf daken bekogeld en zelfs beschoten. De Robles is woedend op de inwoners van Dokkum. Hij trommelt honderden huurlingen op om Dokkum terug te veroveren en belooft z’n mannen dat ze de stad mogen plunderen. Bij de slachting die volgt worden zo’n vier- tot vijfhonderd Dokkumers wreed vermoord. Volgens de overlevering kleurt het water van de Ee, die dwars door Dokkum stroomt, rood van het bloed. En zo wordt Caspar de Robles naast dijkenbouwer ook moordenaar.

Lees ook: Vlielands dorp werd platgebrand in tachtigjarige oorlog

Hangend aan een paal

Boontje komt om z’n loontje: De Robles laat zelf ook op een ellendige manier het leven. Jaren later wordt hij tijdens het beleg van Antwerpen getroffen door munitie uit een ‘mijnschip’: een schip dat door de aanhangers van Willem van Oranje is volgestopt met kettingen, stenen, ijzeren pinnen en vooral veel buskruit. De explosie is zo hevig dat het ‘was alsof de hel haar poorten opende’, aldus een ooggetuige. De Robles, weggeslingerd en verpletterd (of andersom), wordt teruggevonden met z’n gouden ketting hangend aan een paal.

Maar hoe zat het nou met dat Kolonelsdiep tussen Briltil en het Bergumermeer?

Terug naar het kanaal

Terug naar waar dit verhaal begon: op het Prinses Margrietkanaal. Omdat de watergeuzen de handelsvloot op zee bedreigen, laat De Robles een vaart graven tussen Groningen en Friesland. De inwoners zijn er niet gelukkig mee. Het kanaal schopt hun afwatering in de war en ze zijn bovendien bang dat al het Friese water door de vaart naar Groningen stroomt. Toch blijft de vaart bestaan en krijgt het zelfs zijn naam. En wordt het Kolonelsdiep later, als De Robles allang is vertrokken, een drukbevaren route, door binnenvaartschepen én pleziervaarders.

Waaronder wij dus.

Alles nog eens overlezende blijf ik het een vreemd verhaal vinden. Wel een monument ter herinnering aan Caspar de Robles maar niet voor de honderden vermoorde Dokkumers. Gek toch?

In deze video varen we van Bolsward naar Harlingen

Verantwoording:

Het leek een simpel klusje, maar gaandeweg bleek dat het verhaal van Caspar de Robles: dijkenbouwer of moordenaar veel complexer was dan ik dacht toen ik ermee begon. Niet alleen ingewikkeld door kleine dingen, zoals het gegeven dat hij formeel pas stadhouder werd in 1573, dus ver na de Allerheiligenvloed en zich pas later min of meer met het herstel van de Harlinger zeedijk ging bezig houden. Ook de feiten en meningen over de kolonel bleken per bron verschillend.

En dan is het ook nog de vraag of de twee hoofden op de grenspaal beeltenissen zijn van De Robles of een ‘gewone’ Januskop is. Een complicerende factor hier is dat het huidige beeld ook nog eens een replica uit 1774 is, met naar het schijnt weer andere hoofden dan de oorspronkelijke. Anyway: ik heb geprobeerd de grootste gemene deler aan te houden, maar als iemand het ergens niet mee eens is, dan nodig ik diegene van harte uit een reactie te plaatsen. 

En? Vond je het verhaal leuk? Als je je email-adres invult in het veld rechtsboven krijg je gratis onze verhalen in je mailbox. Veel leesplezier!

Assen, mei 2021, Marieke Rosier

Bronnen: boek De Stenen Man – Dr. Ir. J. Sevenster / Canon van het Westerkwartier / Een nieuwe kijk op Caspars dijk – Kees Draaisma / boek Ooggetuigen van de vaderlandse geschiedenis – Geert Mak  / Historisch Nieuwsblad /

Attentie!

Moet je toevallig iets kopen bij Bol.com, doe dat dan via deze link. Dan krijgen wij een kleine commissie die we gebruiken om de website up-to-date te houden. Dank alvast!