Franeker Archieven - Varen met de Canicula

Dit verhaal gaat over het roerige leven van planetenbouwer Eise Eisinga. We komen hem tegen als we met onze boot De Canicula in Franeker belanden en het wereldberoemde Planetarium van Eisinga bekijken. Dat het Planetarium bestond, dat wisten we natuurlijk wel, maar het verhaal erachter blijkt minstens zo interessant!

Als we Franeker naderen over de Franekervaart, zien we al van verre de kerktoren hoog oprijzen boven het vlakke land. Pas als we het Van Harinxmakanaal opdraaien zie ik dat ik me vergis: de imposante toren hoort bij de kerk van Tzum. De kerk van Franeker blijkt een iets minder indrukwekkende toren te dragen. Gelukkig zeggen torens niets over de plaatsen waar ze op neerkijken. Waar Tzum vrijwel alleen op z’n hoge toren kan bogen, blijkt Franeker veel meer in huis te hebben.

Geuzengat

We leggen aan in de voormalige vestinggracht, vlak naast het Geuzengat. Door dit gat glipten inwoners in- en uit na sluiting van de stadspoorten. Een stevig hek met stalen spijlen blokkeert de ingang. Wat logisch is, want de tuin aan de andere kant van de vestingwal is gewoon particuliere grond. Maar jammer is het wel. Als we via een omweg in het centrum komen, belanden we middenin een indrukwekkende stoet oldtimers, die de Elfstedentocht rijden en nét als wij er zijn Franeker aandoen. Dat is dan wel weer mazzel!

Een historisch kaaspakhuis, een bierschenker en de Elfsteden Oldtimerrally: in deze video kun je onze vaartocht tussen Bolsward en Franeker bekijken

Verdwenen kasteel

Franeker is het centrum van het balspel kaatsen. Het speelveld is imponerend door z’n glad geschoren gras, maar vooral door de twee enorme slanke torens die de ingang markeren. Ze doen mij denken aan het vliegende spelletje Zwerkbal van Harry Potter, maar in werkelijkheid herinneren ze aan de torens van een verdwenen kasteel. Behalve van het kaatsen is de stad vooral bekend vanwege Eise Eisinga die zijn kleine woonkamer omtoverde in een compleet zonnestelsel.

Het zichtbare deel van het planetarium is uitgevoerd in hemelsblauwe en gouden kleuren

Wereldwonder

Het Planetarium is zo perfect gebouwd dat het nu, ruim 200 jaar na dato, nog steeds de planeten in de juiste baan rond de zon brengt. Blikvanger is de gouden bol, die onder het hemelsblauwe plafond midden in de kamer hangt en de zon voorstelt. De aarde cirkelt er als kleiner bolletje langzaam omheen, net zoals Mercurius, Venus, de maan, Mars, Jupiter en Saturnus. Je kunt ook zien hoe laat de zon opkomt en ondergaat en wat de positie van de maan is en nog veel meer.

Het mechaniek staat te boek als het oudste nog werkende planetarium van de hele wereld en wordt binnenkort dan ook voorgedragen voor de werelderfgoedlijst van Unesco. Maar hoewel Eisinga’s Planetarium straks wereldwonder wordt, is z’n bouwer minstens zo bijzonder.

Wolkammer

Eise Eisinga (1744-1828) is als echte béta vooral geinteresseerd in wiskunde en astronomie, waar hij zich in zijn vrije tijd mee bezig houdt. In het dagelijkse leven is hij, net zoals zijn vader, een wolkammer, iemand die de wol dusdanig fatsoeneert dat het daarna gesponnen kan worden. Hij doet dat niet allemaal zelf, maar heeft een groot bedrijf met een paar honderd man personeel. Op 24-jarige leeftijd trouwt hij met Pietje Jacobs, met wie hij twee zoons en een dochter krijgt. Hij heeft allerlei bijbanen, ook in het stadsbestuur, waar hij lid van de vroedschap wordt – een soort van wethouder.

Burgeroorlog

Het is de tijd dat de rol van ons land op het internationale toneel is uitgespeeld. We zijn voortdurend in oorlog met Engeland, dat tijdens de Vierde Engelse Oorlog honderden Nederlandse koopvaardijschepen in beslag neemt. Daardoor is de handel compleet stilgevallen en worden we steeds armer. De stadhouder krijgt de schuld. Hele groepen burgers, die zichzelf de ‘patriotten’ noemen, vinden dat hij de verkeerde mensen op de verkeerde plaatsen heeft aangesteld én dat hij samen met datzelfde clubje alle macht in handen houdt. Ze komen in opstand.

Al sinds de middeleeuwen worden de steden en dorpen beschermd door schutterijen. Die zijn doorgaans op de hand van de stadhouder, wat logisch is, want de officieren worden door de stadhouder benoemd. Dat is tegen het zere been van de patriotten, die vinden dat de officieren door de burgers moeten worden benoemd. Ze willen, kortom, een democratie. Uit onvrede ontstaan er vrijkorpsen, vrijwilligerslegers van burgers al dan niet afkomstig uit de schutterijen. Ze beginnen alvast te oefenen met wapens voor het geval de stadhouder besluit tot militair ingrijpen. Het conflict tussen de patriotten en de aanhangers van de stadhouder wordt grimmiger en begint op een burgeroorlog te lijken.

De wereld vergaat

Het is ook de tijd dat de macht van de kerk nog steeds groot en het woord van de dominee de waarheid is. Half Friesland is dan ook in onstuur als de dominee van het nabijgelezen Bozum beweert dat de wereld op 8 mei 1774 vergaat. Hij wijt dat aan een bijzondere stand van de planeten. Maar Eisinga gelooft liever in zijn eigen verstand dan in dat van de dominee. Met zijn sterrenkundige kennis weet hij dat er niks aan de hand is en bouwt in zijn woonkamer het planetenstelsel na zodat iedereen met eigen ogen kan zien dat de planeten, ook al zouden ze dat willen, niet eens tegen elkaar aan zouden kúnnen botsen.

Hoog bezoek!

Dit is snel verteld, maar in werkelijkheid kost de bouw van het zonnestelsel hem maar liefst zeven jaar van zijn leven. En dan wordt hij ook nog eens een handje geholpen door zijn vader, die de houten schijven en de tandwielen voor het slingeruurwerk maakt, en door zijn broer, die de beschildering van het plafond voor zijn rekening neemt. Als het Planetarium in 1781 klaar is, oogst Eisinga veel bewondering. De prins van Gallitzin komt kijken, de hertog van Saksen-Gotha, zelfs de koning van Zweden en met hen nog een hele rij hoogwaardigheidsbekleders. Je moet je voorstellen: al dat hoge bezoek in dat kleine huis, met een nog kleinere woonkamer en een zolder waarop je je kont niet kunt keren.

Het planetarium is inmiddels uitgebreid met de huizen ernaast

Een soort nerd

Eisinga bouwde zijn Planetarium overigens niet om de bevolking gerust te stellen, schrijft Arjen Dijkstra in zijn recente biografie over de wolkammer. Volgens Dijkstra vond Eisinga het gewoon leuk om een werkend model van het zonnestelsel te maken. Dijkstra in het dagblad Trouw: “Je kunt hem zien als een soort nerd. Een geek. Zijn doel was uiteraard wel om mensen te laten zien hoe de planeten zich bewegen. Daar gaf hij ook graag uitleg over.” Arjen Dijkstra – De Hemelbouwer

In het boek staat nog véél meer informatie over Eise Eisinga en de tijd waarin hij leefde. Als je het boek via deze link koopt, krijgen wij een kleine commissie die we gebruiken om de website up-to-date te houden

Verdacht persoon

Dan keert het lot zich tegen de planetenbouwer. Want een paar jaar nadat het Planetarium klaar is, beginnen de patriotten zich steeds sterker te roeren. Zelfs sommige leden van de doorgaans stadhoudergezinde schutterijen scharen zich achter de democratische beweging. Diverse patriotten verzamelen zich ook in Franeker, waar Eisinga vanuit het stadsbestuur betrokken is bij de schutterij. Waarschijnlijk daardoor is Eisinga door de aanhangers van de stadhouder automatisch een verdacht persoon.

Gevangen in het Blokhuis

Als de aanhangers van de stadhouder de overhand krijgen slaat Eisinga op de vlucht en komt eerst in het Duitse Steinfurt en later in Gronau terecht. In 1790 duikt hij op in het Groningse Visvliet, waar het Friese Hof hem in 1791 laat arresteren. Hij wordt gevangen gezet in het Leeuwarder Blokhuis en na een proces van bijna een jaar wordt hij vijf jaar uit Friesland verbannen. Zijn vrouw Pietje is dan al overleden. Eisinga keert terug naar Visvliet – dat is nét over de Friese grens – waar hij zijn beroep van wolkammer weer oppakt. Hij trouwt er voor de tweede keer, met Trijntje Sikkema, met wie hij twee dochters krijgt.

Is Eise Eisinga nu min of meer per ongeluk betrokken bij de opstand tegen de stadhouder of is hij een échte patriot? Hoewel hij het zelf ontkent heeft hij de schijn tegen. Feit blijft dat hij zich zo in het nauw gedreven voelt dat hij alles achterlaat, vrouw, kinderen en huis, inclusief zijn geliefde Planetarium.

Al snel verschijnen meerdere publicaties over het planetarium

Stilgestaan

In 1795 winnen de patriotten de strijd alsnog. De Fransen zijn in ons land de baas geworden en de stadhouder is gevlucht. Eisinga keert terug naar Franeker, waar zijn huis inmiddels is verhuurd. Pas een jaar later kan hij er weer in en treft hij zijn Planetarium nog helemaal intact aan, maar het instrument heeft dan wel negen jaar stilgestaan. In 1797 wordt het heropend en het publiek komt massaal kijken.

Pas als ons land na de Franse tijd een koninkrijk is geworden komt het goed tussen Eisinga en de stadhouderlijke familie. Koning Willem I komt het Planetarium bekijken, samen met zijn zoon prins Frederik der Nederlanden. De vorst is zo onder de indruk van het zonnestelsel dat hij het koopt voor de Nederlandse staat. Hij betaalt er 10.000 gulden voor, in tien jaarlijkse termijnen, met het ‘genot van vrij wonen en tweehonderd gulden per jaar voor het toezicht’. In 1859 wordt het huis met het bijzondere plafond aan de stad Franeker gegeven.

Het borstbeeld van Eise Eisinga in zijn geboorteplaats Dronrijp

Veepest

Eisinga zal nog diverse hoge functies bekleden voordat hij in 1828 op 84-jarige leeftijd overlijdt. Hij wordt begraven in Dronrijp, op honderd meter van zijn ouderlijk huis. En hoe vergaat het dominee Eelco Alta, wiens planetentheorie toch min of meer aanleiding was voor het inmiddels wereldberoemde Planetarium? Alta is als patriot in 1790 uit zijn ambt gezet. Pas na de overwinning van de patriotten mag hij weer op de kansel staan. Het blijkt dat hij van chemie meer verstand heeft dan van sterrenkunde, want hij weet een succesvol serum te maken tegen de gevreesde veepest.

Het hele verhaal kun je het beste bekijken in het Planetarium, als je toch in Franeker hebt aangelegd. Ga maar snel, want als het Planetarium de Unesco-status verworven heeft kan het nog wel eens veel drukker worden!