varen met de canicula Archieven - Pagina 2 van 2

Sinds 2015 toeren we met de boot door Nederland. Tijdens onze eerste tocht door Overijssel vallen we van de ene verbazing in de andere. Over de imposante bebouwing van Vollenhove, de massieve zeesluis van Blokzijl, het dijkdorp Kuinre. Geweldig! Inmiddels zijn we bijna heel Nederland door gevaren. Onderweg verzamelen we bijzondere verhalen. Dit is het verhaal van de slechte kaart van Kuinre.

Rommelig-charmant

Het is een prachtige vaartocht, vanaf Ossenzijl over de Linde. We varen eerst achterlangs Kuinre, komen aan het eind een schutsluis tegen en varen dan aan de andere kant van het dijkdorp in dezelfde richting terug. Het verstilde Kuinre is wat rommelig-charmant, met de opvallende grote kerk en de Waag bovenop de dijk. Het ruikt er naar historie en dat blijkt te kloppen. We stuiten op beruchte roofridders, levendige boterhandel, een enorme vissersvloot en op florerende scheepswerven.

Havenstad

Natuurlijk zijn we met de auto ook vaak voorbij Kuinre gereden. Over de dijk, de brug en dan hoeps, de polder in. Dat Kuinre vroeger een welvarende havenstad was kwam niet in ons op. Pas nu we er langs varen, beseffen we de enorme gevolgen van de drooglegging van de Noordoostpolder: Kuinre werd compleet afgesloten van het IJsselmeer.

Op deze kaart uit 1925 ligt Kuinre nog aan de Zuiderzee. Het havenhoofd ligt op geruime afstand, de haven is vanwege verzanding een paar keer verplaatst

Slechtste kaart

Natuurlijk zijn er meer voormalige Zuiderzeeplaatsen die de verbinding met het open water hebben verloren, zoals Elburg, Harderwijk, Vollenhove, Bunschoten. Maar daar kun je nog via randmeren naar het IJsselmeer varen. Kuinre heeft de allerslechtste kaart getrokken: het is de enige Zuiderzeehaven die is vastgeklonken aan de polder. Hoe kan het dat de plaats zo’n beroerde plek in de geschiedenis heeft gekregen?

Een beurtschipper vaart de haven van Kuinre binnen

Geld natuurlijk

Bij de plannenmakerij rond de aanleg van de Noordoostpolder was het de bedoeling om Kuinre in ruil voor de afsluiting twee vaarwegen te geven: eentje door de polder naar het IJsselmeer (met schutsluis) en eentje naar Lemmer. Maar er moest weer eens bezuinigd worden en omdat de haven van Kuinre er toch al niet te florissant bij lag, werd besloten de kanalen te schrappen.

Woede en verdriet

Tot grote woede en verdriet van de inwoners van Kuinre. Dat de haven er slecht bij lag was de schuld van de provincie Overijssel! Ze overwogen zelfs zich aan te sluiten bij Friesland!

Wat het nog schrijnender maakt is dat de Kuindervaart al grotendeels klaar was. Het kanaal stopt op een paar honderd meter van Kuinre. Nadat het eerst gebruikt werd als vuilstort voor de nieuwe polderbewoners, is het water nu het domein van de sportvissers van hengelsportvereniging HSV Poldervoorntje. Het schijnt dat je er goed op karpers kunt vissen.

De ronde sluis van Kuinre werd in 1990 geopend

Inmiddels is er een sluis gebouwd waarmee de Linde en de ‘Kuinder of de Tjonger’ (zo heet het riviertje echt!) aan elkaar gesmeed zijn en je in ieder geval via smalle watertjes om het dijkdorp heen kunt varen. Het voormalige havenhoofd is in ere hersteld en ligt op de oorspronkelijke plek, een eind buiten het dorp, midden in het gras. Als een pijnlijke herinnering aan het verleden.

Pijnlijk, want al snel bleek dat Kuinre niet alleen beroofd was was van het Zuiderzeewater, maar dat ook het grondwater werd ‘gestolen’. Dat had alles te maken met de beslissing om geen randmeer aan te leggen tussen de polder en het oude land.

De havenmond midden in het gras. In de verte Kuinre met de watertoren

Verzakkingen

Zonder die waterbuffer om het waterpeil te regelen, haalden de pompen in de lager gelegen Noordoostpolder veel grondwater uit het omliggende gebied. Daardoor verdroogde het oude land, met als gevolg de verzakking van gebouwen en het uitsterven van planten en dieren. Al snel werd overwogen om alsnog een randmeer aan te leggen tussen het oude en het nieuwe land. Maar de politieke ontwikkelingen rond de nasleep van de oorlog in voormalig Joegoslavië zaten in de weg.

"Kijk alleen maar naar de Noordoostpolder; daar is destijds geen randmeer aangelegd. Daar is van geleerd door bij die andere polders wel randmeren aan te leggen" Dick Stellingwerf, ChristenUnie, in Flevolands Geheugen

Srebrenica

Want een meerderheid van de Tweede Kamer wilde alsnog een randmeer Noordoostpolder aanleggen, schrijft Flevolands Geheugen. Maar een dag voordat de maatregel in stemming kwam, viel het kabinet over Srebrenica. Het plan verdween in de prullenbak en kwam er nooit meer uit.

Opnieuw slechte kaart

Geen randmeer, maar wel een nieuwe sluis, waardoor je weer een mooie vaartocht kunt maken. Maar voordat jullie nu allemaal massaal die kant op gaan: de vaste bruggen in het traject zijn maar 2.60 meter hoog en de maximale diepgang van het vaarwater is 1 meter. Alleen lage schepen met een beperkte diepgang kunnen dus een rondje Kuinre varen. Zo heeft Kuinre opnieuw een slechte kaart getrokken, al kun je je afvragen of dat erg is. Wij houden wel van de stilte….

Tip: Rondje Ossenzijl-Kuinre-Schoterzijl-Ossenzijl

Attentie!

Meer lezen over de Zuiderzee? Het boek Polderkoorts van Emiel Hakkenes is een aanrader! Als je het boek koopt via onderstaande link, dan krijgen wij een kleine commissie die we gebruiken om de website up-to-date te houden. Dank alvast!

Bronnen: RTV Oost, Flevolands Geheugen, boek Polderkoorts van Emiel Hakkenes, http://www.stellingwerven.dds.nl/

Voorgaande jaren kwam het steeds niet uit om aan te leggen in Harderwijk. Te dichtbij, of nét te ver. Maar dit jaar lukte het en konden we de nieuwe havens bekijken vanaf het water. Even voorbij de havens staat het monument voor Eibert den Herder. Eibert wie?

In dit filmpje varen we over de Randmeren langs Elburg en Harderwijk

De hoeder van Harderwijk

Een pain in the ass was hij voor de voorstanders van de afsluiting van de Zuiderzee, een luis in de pels: industrieel Eibert den Herder uit Harderwijk. Toch heeft-ie een standbeeld gekregen en dat kunnen niet veel mensen hem nazeggen… Hoe dat zit?

De grote hoed in het monument staat symbool voor de bescherming die Eibert den Herder Harderwijk wilde geven.

Ramp voor Nederland

Eibert den Herder (1876-1950) was groot tegenstander van de afsluiting van de Zuiderzee. Hij vreesde een regelrechte ramp, want hij was ervan overtuigd dat bij stormvloeden de dijken zouden breken, waarna de polderbewoners een verdrinkingsdood wachtte. Bovendien lag de toekomst van de Zuiderzeevisserij en iedereen die ervan afhankelijk was in duigen, vond hij. Ook persoonlijk zou hij consequenties ondervinden van de Afsluitdijk: Den Herder had een vismeelfabriek in de haven van Harderwijk. Na de aanleg van de dijk zou het gedaan zijn met de aanvoer van vis.

Eibert den Herder medio jaren dertig. Foto: Stadsmuseum Harderwijk

Protesten, films en brieven

Met brochures, protestbijeenkomsten, films en brieven bestookte hij politiek en publiek. Den Herder wist veel mensen achter zich te krijgen, tot grote ergernis van de voorstanders van de drooglegging van de Zuiderzee. Maar ondanks alle pogingen van Den Herder en zijn medestanders gingen de waterwerken gewoon door. De sluiting van de Afsluitdijk op 28 mei 1932 betekende het einde van de acties. Niet van die van Den Herder trouwens. Die ging door tot zijn dood in 1950.

Deze promofilm voor het behoud van de Zuiderzee liet Eibert den Herder in 1930 maken door de firma Polygoon-Profilti uit Haarlem

Hoeder van Harderwijk

Behalve strijden tegen de Zuiderzeewerken deed Eibert den Herder zijn best om toeristen naar Harderwijk te halen. Hij maakte zich sterk voor het uitbaggeren van een vaargeul door de zandbank vóór Harderwijk en begon, toen die klaar was, met een veerverbinding met Amsterdam. De schepen van Rederij Den Herder vervoerden ook dagjesmensen langs de Zuiderzeewerken. Den Herder werd hiermee de grondlegger van het toerisme in Harderwijk. Zijn zoons namen het stokje over met de oprichting van het Dolfinarium.

Botters in de haven van Harderwijk. Foto: Zuiderzeecollectie

Waarom moest de Zuiderzee dicht? Hoewel er al veel vaker overstromingen waren geweest was de stormvloed van 1916 de druppel die de spreekwoordelijke emmer deed overlopen. De dijken in Groningen, Friesland, Overijssel, Gelderland, Utrecht en Noord- en Zuid-Holland begaven het en het land overstroomde. Daarnaast was er ook het vooruitzicht van de enorme landaanwinst door inpoldering van delen van de Zuiderzee.

Tragische figuur

Al met al was Eibert den Herder eigenlijk een tragische figuur. Zijn goedlopende vismeelfabriek ging kapot door de afsluiting van de Zuiderzee, de kalkzandsteenfabriek die hij begon om het tij te keren, mislukte. Zijn eerst bloeiende veerdienst, de Holland-Veluwe Lijn, had te maken met moordende concurrentie. Ook in de politiek kwam hij niet goed uit de verf. Toch werd een halve eeuw na zijn dood bedacht dat er een monument voor hem moest komen. In dat monument kreeg de hoed van de industrieel een prominente plek: als hoeder van Harderwijk probeerde Eibert de stad te behoeden voor dijken en polders.

Het derde schip van de Holland-Veluwelijn, Kasteel Staverden, werd in 1931 in de vaart gebracht. Foto: Zuiderzeecollectie

Polderkoorts

Wij kwamen Eibert op het spoor door een vriendelijke buurman die ons het boek Polderkoorts van Emiel Hakkenes uitleende. Het verscheen in 2017, een jaar voordat 100 jaar Zuiderzeewet werd gevierd, met onder meer een festival dat genoemd werd naar Eibert den Herder. De eigenzinnige industrieel zal zich in zijn graf hebben omgedraaid.

Duitse kroonprins op Wieringen

Wie geinteresseerd is in geschiedenis en water raden we dit boek beslist aan. Het staat vol interessante verhalen. Bijvoorbeeld over de herkomst van de dansmuggen, die ons nog steeds teisteren in de omgeving van het IJsselmeer. Over het volstrekte gebrek aan compassie met de inwoners van het oude land. En over de Duitse kroonprins Wilhelm, die na afloop van de Eerste Wereldoorlog een tijdje in ballingschap zat op het eiland Wieringen, waar op dat moment de inpoldering al aan de gang was.

Je kunt het gewoon in de boekhandel bestellen. Het ligt niet in de museumwinkel van het Zuiderzeemuseum, constateerden wij toen we afgelopen zomer aanlegden in Enkhuizen. Was de schrijver te kritisch over de Zuiderzeewerken? Of was het gewoon toeval?

Assen, update augustus 2020

Marieke Rosier

Bronnen: Omroep Gelderland/Historiek.net/boek Polderkoorts van Emiel Hakkenes/Harderwijksezaken.nl